Pamięci Żydów sierpeckich

Kirkut - 2007 r.

 Mija 81 rocznica wypędzenia Żydów sierpeckich. Rok temu na sierpeckim kirkucie odbyło się Spotkanie Pamięci, w którym uczestniczyły władze miasta, młodzież szkół sierpeckich, reprezentacje sierpeckich instytucji i organizacji, m.in. Pracowni Dokumentacji Dziejów Miasta Sierpca, sierpeckiego Oddziału Towarzystwa Naukowego Płockiego i Towarzystwa Przyjaciół Ziemi Sierpeckiej. W tym roku ze względu na pandemię covid - 19 pozostaje Pamięć.

Pierwsza udokumentowana wzmianka o obecności osadników żydowskich na Mazowszu pochodzi z 1237 roku. W akcie lokacyjnym Płocka mowa jest m.in. o "studni Żydów" i innych obiektach wyznaczających granice miasta. Najstarsze gminy żydowskie w środkowej i zachodniej części ziem polskich osiedlały się w miastach nadwiślańskich, stając się węzłami handlowymi stanowiącymi oparcie dla żydowskich kupców. Oprócz Płocka te funkcje pełniły w tym okresie również Kraków, Sandomierz  i Warszawa. Innym powodem wczesnej migracji Żydów na ziemie polskie było szukanie schronienia przed prześladowaniami. Polin, żydowska nazwa Polski, nawiązująca do legendarnych początków osadnictwa żydowskiego na ziemiach polskich, znaczy "tu odpocznij".

W Sierpcu pierwsi Żydzi pojawili się na początku XV wieku. Istniały liczne związki między Płockiem pełniącym w przeszłości znaczącą rolę wśród miast Rzeczypospolitej a Sierpcem, położonym w bliskiej odległości od Płocka, na Północnym Mazowszu. Związki te dotyczyły również społeczności Żydów. Ich liczebność do wieku XIX rosła, powiększana o kolejne fale imigrantów żydowskich, np. na początku wieku XVI, czy na przełomie wieku XVIII i XIX. Pradziadowie Żydów płockich i sierpeckich przybywali z terenu Niemiec, przynosząc ze sobą strukturę organizacyjną gminy żydowskiej, przywiązanie do swojej religii i tradycji umożliwiające  przetrwanie w diasporze, w rozproszeniu. Z biegiem lat zmieniał się sposób utrzymywania rodzin. Dawni kupcy w wieku XIV, kiedy to mistrz Zakonu Krzyżackiego wprowadził zakaz wstępu na teren państwa Zakonu dla Żydów, stawali się rzemieślnikami czy finansistami. Można przypuszczać, że sukces sierpeckich sukienników w wieku XVI udokumentowany w aktach obrotu handlowego komory celnej w Poznaniu ma związek z napływem Żydów aszke­nazyjskich (z terenu Niemiec). O wysokiej jakości sukna sierpeckiego świadczy uzyskane prawo stempla królewskiego: korona królewska nad literą S od nazwy miasta u góry i postać lwa z herbu Prawdzic, ówczesnych właścicieli miasta, u dołu. Postawa, czyli rozmiary tkaniny, sukna sierpeckiego i sukna płockiego były identyczne (30 łokci i 2 łokcie szerokości bez krajki). Stanowione prawo dotyczące Żydów, tzw. przywileje książęce lub królewskie regulowało zasady funkcjonowania gmin żydowskich. W związku z koniecznością usyste­matyzowania podatków istniały około 200 lat na terenie Rzeczypospolitej (w pewnym okresie również na Litwie połączonej z Rzeczypospolitą unią państwową) struktury samorządu żydowskiego.

Liczebność płockiej gminy żydowskiej osiąga na początku XIX wieku pułap 50% ogólnej liczby mieszkańców miasta.  Podobny wzrost żydowskich mieszkańców występuje w Sierpcu i w 1800 roku wynosi 67% ogólnej liczby mieszkańców miasta. Haskala, żydowskie oświecenie, powodujące rozszcze­lnienie hermetycznego dotąd świata gminy żydowskiej, nakaz posyłania dzieci żydowskich do szkół państwowych, zrodzenie się idei utworzenia państwa narodowego na ziemiach Erec Izrael, a także inne przyczyny wewnątrzkrajowe są impulsem do emigracji Żydów sierpeckich głównie do USA i do Palestyny. 

W przededniu wybuchu II wojny światowej w Sierpcu mieszkało ok. 3000 Żydów. Stanowili 1/3 liczby mieszkańców miasta. 29 września 1939 roku, w drugi dzień Święta Szałasów, Niemcy spalili sierpecką synagogę. Podzieliła los wszystkich drewnianych synagog w Polsce. Żydowski chłopiec, który rzucił się w płomienie, by ratować Torę, został zastrzelony. Żydzi odebrali ten akt wandalizmu jako ostrzeżenie. Jednak najgorsze dopiero miało nadejść.

8 listopada 1939 roku, wczesnym rankiem, Żydzi z Sierpca oraz z najbliższej okolicy zostali spędzeni na rynku. Niektórych wyrwano ze snu, mieli na sobie tylko piżamy. Pozostawiono w mieście grupę osób przeznaczonych do robót fizycznych. Uformowano pochód, który ruszył w kierunku wagonów towarowych umieszczonych na bocznicy. Na jego czele szedł starszy mężczyzna z długą, siwą brodą. Trzymał na rękach tulące się do niego niemowlę. Pochodowi towarzyszyła muzyka i przerażone spojrzenia pozostających w mieście. Załadowano Żydów do bydlęcych wagonów. Pociąg ruszył nieśpiesznie w kierunku Warszawy. Miejscem przystankowym stał się Nowy Dwór Mazowiecki. W wagonach panował nieopisany ścisk. Ludzie krzyczeli, płakali, modlili się, tracili przytomność, umierali. Rozpoczynała się wojenna gehenna. Żydzi sierpeccy trafili wprost na ulice Warszawy. Stanowili jeden z pierwszych transportów, jaki trafił później do getta warszawskiego.  

"Gmina Sierpc. Księga Pamięci" spisana zaraz po wojnie przez garstkę ocalonych oraz przez tych, którzy wyemigrowali z Polski przed wybuchem wojny, w języku jidysz i hebrajskim, której wersja polskojęzyczna ukazała się w Sierpcu w 2006, 2007 oraz 2014 roku, stanowi symboliczny Pomnik Pamięci całej sierpeckiej gminy żydowskiej. Czytając tę książkę widzimy nie tylko całą zbiorowość żydowską, ale i poszczególne twarze, a także nazwiska osób zapisane w umieszczonych w publikacji nekrologach: m.in. "Abrahama i Briny Kryger, ich siostry Rachel, brata Tuwi, krewnych Szymona i Mani Haberberg, krewnych Gerszona i Lei Minc i ich dzieci,  krewnych Falka, Maszy i Marka Junisz…"
Cześć Ich Pamięci!

Bibliografia

B. Dumowska, Żydowska gmina wyznaniowa w Sierpcu. Wspomnienia ocalonych z Holokaustu, [w:] Polacy i Żydzi ofiary niemieckiej okupacji Ziemi Sierpeckiej w latach 1939-1945, red. Zdzisław Dumowski, Wyd. Towarzystwo Przyjaciół Ziemi Sierpeckiej, Sierpc 2017.

Gmina Sierpc. Księga Pamięci, tł. Abraham Nanes, oprac. polskojęzyczne D. Mazek, B. Dumowska, K. Wieczorek, E. Kilanowska, M. Agacińska-Woźniakowska, tł. wierszy A. Nanes, R. Zawadzka-Ben Dor, Wyd. Towarzystwo Edukacyjne "Być w Europie", Sierpc 2014.

B. Dumowska, Abraham Neumann - pejzażysta, kolorysta, malarz żydowskich miasteczek, [w:] Ziemia sierpecka - znana i nieznana. Przewodnik historyczno-krajoznawczy, t. 2., red. Zdzisław Dumowski, Wyd. Towarzystwo Przyjaciół Ziemi Sierpeckiej, Sierpc 2015.